کنترل زادوولد

• روش های پیشگیری از بارداری

کلیه زوجینی که در سنین باروری باشند واجد شرایط تنظیم خانواده هستند اعم از اینکه دارای فرزند باشند یا خیر، چرا که برنامه‌ریزی‌های تنظیم خانواده از مشاوره پیش از ازدواج شروع شده و لازم است زوجین حتی پیش از اینکه صاحب فرزند گردند با این برنامه‌ها و همچنین روش‌های کنترل بارداری آشنا شوند. طبق تعریف فوق در صورت عدم بکارگیری روش‌های پیشگیری حدود ۹۰ درصد زنان در عرض ۱ تا ۲ سال بعد از ازدواج باردار می‌شوند.
روش‌های پیشگیری از بارداری به کلیه روش‌هایی اطلاق می‌شود که به زن کمک می‌کند تا از بارداری ناخواسته پرهیز کند و شامل همه تدابیر دائمی یا موقتی جلوگیری از بارداری می‌باشد. این روش‌ها در صورت داشتن شرایط زیر ایده‌آل می‌باشند:
بی‌خطر و بدون عارضه جانبی باشند ، صد درصد مؤثر باشند ، دارای مقبولیت و پذیرش توسط عموم مردم باشند ، از نظر اقتصادی به صرفه باشند ، در صورت ترک آن روش، بازگشت باروری امکان‌پذیر باشد ، استفاده از روش آسان باشد ، مدت اثر مناسب و کافی داشته باشد ، کمترین نظارت و مراقبت پزشکی را نیاز داشته باشد.

طبیعتاً پیدا کردن یک روش منحصر به فرد که کلیه شرایط فوق را داشته باشد غیرممکن است. به همین جهت به هر زوجی مجموعه‌ای از روش‌های مختلف معرفی می‌گردد تا برحسب نیازها و شرایط خاص، روش مناسب را بطور آگاهانه انتخاب نماید.

روش‌های پیشگیری از بارداری عبارتند از:

(الف) روش‌های طبیعی:شامل نزدیکی منقطع،‌ دوره مطمئن (برمبنای تغیرات موکوس گردن رحم، دمای پایه بدن و روش تقویمی) و روش شیردهی.

(ب) روش‌های طبی (هورمونی):قرص‌های ضدبارداری (قرص‌های LD و HD تری‌فازیک،‌ قرص‌های مینی‌پیل) آمپول DMPA و نور پلانت.

(ج) روش‌های مکانیکی:شامل کاندوم ،‌IUD ، دیافراگم،‌ کلاهک دهانه رحم و اسفنج.
(د) روش‌های عقیم‌سازی دائمی:توبکتومی در زنان و وازکتومی در مردان.

• روشهای طبیعی پیشگیری از بارداری

روش نزدیکی منقطع
این روش، یکی از قدیمی‌ترین روش‌های پیشگیری از بارداری می‌باشد. این روش در حقیقت ناتمام گذاشتن عمل مقاربت (درست قبل از انزال) می‌باشد. به دلیل وجود اسپرم در ترشحات اولیه دستگاه تناسلی و نیاز به کنترل دقیق مرد و همچنین عدم توانایی کنترل انزال در درصد بالایی از مردان،‌ میزان شکست این روش بالاست. در اکثر مراجع ذکر می‌شود که به دلیل ناتمام گذاشتن عمل مقاربت،‌ این روش عوارض روانی و حتی جسمانی (مانند پروستاتیت مزمن)‌ بجای می‌گذارد. اما با توجه به شیوع گسترده استفاده از این روش به نظر می‌رسد که عوارض جانبی مهمی (جز احتمال بالای بارداری)‌ وجود نداشته باشد. به هر حال این روش در جوانان و در موارد انزال زودرس مناسب نمی‌باشد.

روش مقاربت در دوره مطمئن
سایر روش‌های طبیعی پیشگیری از بارداری برمبنای مشاهده دقیق و ثبت تغییرات و نشانه‌هایی است که به دنبال سیکل‌های هورمونی در بدن زن رخ داده و به کمک آنها می‌توان زمان دارای حداکثر امکان باروری در یک دوره را مشخص کرد. آگاهی از این دوره به زوجین امکان برنامه‌ریزی دقیق برای زمان مناسب مقاربت را می‌دهد تا از بارداری ناخواسته پیشگیری نمایند. برمبنای ثابت بودن طول دوره پس از تخمک‌گذاری می‌توان در افرادی که قاعدگی منظمی دارند زمان تقریبی تخمک‌گذاری را تخمین زد و بر این اساس از انجام مقاربت در حول و حوش این دوره که حداکثر امکان باروری وجود دارد، خودداری نمود. تعیین زمان تخمک‌گذاری به سه روش تقویمی، توجه به تغییرات موکوس گردن رحم و تغییرات درجه حرارت پایه بدن امکان‌پذیر است.
۱- روش تقویمی.در افرادی که قاعدگی منظمی دارند به راحتی با کسر کردن دوره ۱۴ روزه بعد از تخمک‌گذاری از دوره سیکل قاعدگی می‌توان تاریخ اوولاسیون (تخمک‌گذاری) را حدس زد و از حدود ۳ روز قبل تا ۳ روز بعد از اوولاسیون دوره ۷ روزه عدم مقاربت را تعیین نمود. اما تخمین زمان تخمک‌گذاری در افرادی که قاعدگی نامنظمی دارند،‌ مشکل‌تر است. برای تخمین این زمان لازم است این افراد حدود ۶ ماه تا یک سال مرتباً تاریخ شروع قاعدگی خود را ثبت نمایند. سپس با تعیین طول کوتاه‌ترین و بلندترین دوره (۱۸ روز از کوتاه‌ترین دوره و ۱۱ روز از بلندترین دوره) کم نمایند. ارقام بدست آمده، اولین و آخرین روز دوره خودداری از مقاربت یا دوره عدم اطمینان را نشان می‌دهد.
به عنوان مثال در مورد خانمی که کوتاه‌ترین دوره قاعدگی وی ۲۵ روز و بلندترین آن ۳۶ روز می‌باشد، مقاربت نباید در روزهای هفتم ( ۷= ۱۸- ۲۵) تا بیست و پنجم (۲۵ =۱۱-۳۶ ) صورت بگیرد. بدیهی است که هر چقدر فاصله بین کوتاه‌ترین و طولانی‌ترین دوره قاعدگی بیشتر و دامنه تغییرات دوره قاعدگی وسیع‌تر یا به عبارتی سیکل‌های قاعدگی نامنظم‌تر باشد،‌ دوره عدم اطمینان طولانی‌تر می‌گردد. این روش دارای ضریب شکست ۱۱% می‌باشد. از فوائد این روش عدم نیاز به وسایل پیشگیری،‌ افزایش دانسته‌ها در مورد باروری و کنترل زن بر این روش را می‌توان نام برد.
طبیعتاً اشتباه در محاسبه و ثبت سیکل‌ها (بخصوص سیکل‌های نامنظم) و عواملی همچون بیماری و مسافرت که بر سیکل قاعدگی تأثیر می‌گذارند،‌ می‌توانند در افزایش ضریب شکست آن مؤثر باشند و این از معایب اصلی این روش است.
۲- روش ترشحات گردن رحمدر طول هر سیکل، ترشحات گردن رحم تحت تأثیر ترشحات هورمونی (استروژن و پروژسترون) به لحاظ کمی و کیفی دچار تغییرات منظمی می‌شود. بدین ترتیب که پس از پایان قاعدگی، چند روز خشک (فاقد ترشح) وجود دارد که ضمن آن ترشح مخاطی دهانه رحم به صورت درپوشی دهانه رحم را می‌پوشاند. با افزایش میزان استروژن خون از غلظت ترشحات کاسته شده و بتدریج به صورت رقیق و لغزنده درمی‌آید. در روز تخمک‌گذاری ترشحات به حداکثر لغزندگی می‌رسند و پس از آن مجدداً سفت و خشک یا ناپدید می‌گردند. نتیجتاً‌ باید از شروع قاعدگی تا ۴ روز پس از مشاهده حداکثر ترشحات لغزنده دهانه رحم از مقاربت خودداری نمود. مشاهده و تشخیص نوع و غلظت ترشحات نیاز به توجه و دقت زیادی دارد و به همین جهت ضریب شکست این روش بالا بوده و حدود ۴۰% می‌باشد.
نیاز به دقت در اجرای روش،‌ لزوم یادگیری و کسب تجربه در طی ۳-۲ سیکل،‌ ایجاد اشکال در تشخیص نوع ترشحات به دلیل عفونت‌های دستگاه تناسلی،‌ تأثیر برخی داروها بر روی تولید موکوس دهانه رحم و نیاز به پرهیز از مقاربت در دوره‌ای نسبتاً طولانی از معایب این روش می‌باشد
۳-روش تغییرات دمای پایه بدن یا ریتم حرارتی.این روش بر مبنای اندازه‌گیری درجه حرارت بدن صورت می‌گیرد. بدین ترتیب که به دلیل اثر گرمازایی پروژسترون که از زمان تخمک‌گذاری ترشح آن شروع می‌شود، درجه حرارت بدن بین ۲/۰ تا ۴/۰ درجه سانتی‌گراد بالا می‌رود. برای اجرای این روش باید زن هر روز صبح پیش از بلند شدن از بستر و خوردن یا آشامیدن، درجه حرارت بدن را به وسیله ترمومتر اندازه‌گیری و در جداول مخصوصی ثبت نماید. با توجه به تغییرات درجه حرارت، زمان اجتناب از مقاربت از ابتدای قاعدگی تا ۳ روز پس از افزایش درجه حرارت بدن می‌باشد. بنابراین طول دوره عدم مقاربت نسبتاً طولانی است. به همین جهت این روش چندان پرطرف‌دار نیست. لازم به ذکر است که درجه حرارت بدن باید همیشه از یک محل (دهان،‌ مقعد یا مجرای تناسلی)‌ اندازه‌گیری شود و ترمومتر حداقل ۳ دقیقه در محل بماند. هرگونه بیماری،‌ اختلال در خواب،‌ استرس و مصرف الکل و داروهایی چون آسپرین دمای پایه بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهند. ترکیبی از روش‌های فوق یعنی تقویمی،‌ ثبت درجه حرارت بدن و روش موکوس گردن رحم می‌تواند دقت تعیین تخمک‌گذاری را افزایش دهد.

روش شیردهی
این روش که از دیرباز مورد توجه بوده است، برمبنای مشاهده میزان پایین باروری در دوره شیردهی ابداع شده است. معمولاً پس از زایمان در زمان شیردهی تا زمانی که سیکل قاعدگی شروع شود (حدود ۶ ماه اول بعد از زایمان) تخمک‌گذاری صورت نمی‌گیرد. البته اثربخشی این روش به مسائلی از جمله تعداد دفعات شیردهی،‌ مدت هر نوبت،‌ تغذیه مناسب و شیردهی در شب بستگی دارد. شروع تخمک‌گذاری بعد از حاملگی در زنان مختلف، متفاوت است. نکته مهم در مورد این روش آن است که تنها در خانم‌هایی که نوزادانشان فقط از شیر آنها تغذیه می‌کنند، تخمک‌گذاری مهار می‌شود. یعنی به نوزاد جز شیر مادر هیچ مایعی اعم از آب،‌ آب قند و غیره داده نشود. بدیهی است این روش تا زمانی که نوزاد غذای کمکی را شروع نکرده است،‌ مؤثر می باشد.

• روشهای طبی پیشگیری از بارداری – قرص های پیشگیری

قرص ضدبارداری خوراکی OCP
در اواخر قرن نوزدهم دانشمندان متوجه عدم رشد و تکامل فولیکول‌های تخمدان در طی حاملگی شده و بتدریج با بررسی عصاره تخمدان به اثر آن جهت عقیم‌سازی هورمونی پی بردند. با شناخت ساختمان مولکولی هورمون‌های جنسی انواع سنتتیک استروژن و پروژسترون تهیه و از این مواد در ساخت قرص‌های پیشگیری از بارداری استفاده گردید. در سال ۱۹۵۹ اولین قرص کنتراسپتیو خوراکی تهیه و در معرض فروش قرار گرفت.
موارد مهم در مورد شروع استفاده از روش قرص
۱- استفاده از قرص به عنوان روش پیشگیری از بارداری، بهتر است با تجویز پزشک یا پرسنل بهداشتی آموزش دیده صورت گیرد.
۲- زمان شروع استفاده از قرص، بعد از زایمان (در صورتی که شیردهی انجام نشود) از پایان هفته سوم می‌باشد و در صورتی که فرد پس از یک ماه از زایمان تمایل به شروع مصرف قرص‌های ترکیبی داشته باشد، بعد از آزمایش حاملگی و اطمینان از عدم وقوع آن، شروع آن توصیه می‌گردد. در موارد سقط سه ماهه اول یا کورتاژ، مصرف قرص ترکیبی باید بلافاصله بعد از آن آغاز شود.
۳- در مراجعه اولیه پس از انجام مشاوره، در صورت انتخاب قرص به عنوان روش پیشگیری از بارداری،‌لازم است اطلاعاتی در خصوص سن، تاریخچه فامیلی و فردی، سابقه مصرف قرص، وضعیت فیزیولوژیک سیکل جنسی فرد، شامل تاریخ آخرین قاعدگی و نحوه آن و عاداتی نظیر سیگار کشیدن اخذ گردد. همچنین شرح حال کامل بالینی در مورد بیماری‌های قلبی یا فشار خون، اختلالات انعقادی و مشکلات خونی، وجود انواع کم خونی‌ها و بیماری‌های کبدی، یرقان حاملگی یا سابقه زردی، سرطان پستان، رحم و تخمدان،‌ خونریزی ناشناخته از دستگاه تناسلی، سابقه حساسیت به قرص‌های پیشگیری (در صورت وجود سابقه مصرف قرص در گذشته) پرسیده شود. پس از آن معاینه فیزیکی شامل وزن،‌ فشارخون،‌ معاینه اندام‌ها از نظر واریس و علائم ترومبوفلبیت، ‌معاینه چشم‌ها و پوست از نظر زردی،‌ معاینه پستان، معاینه لگنی و بررسی سرویکس انجام گردد. انجام آزمایشاتی نظیر قند خون، ‌کامل ادرار، آزمایش حاملگی، آزمایش ‌پاپ اسمیر در صورت صلاح‌دید پزشک خالی از فایده نیست. البته انجام این آزمایشات (در صورت عدم وجود موارد منع مصرف) ‌نباید عامل تأخیر استفاده از قرص پیشگیری باشد.
۴- لازم است معاینات پیشگیری ۳ ماه پس از شروع مصرف قرص و پس از آن به صورت سالیانه انجام پذیرد.
۵- در طی مشاوره اختصاصی که در مورد روش قرص انجام می‌پذیرد، ‌باید در موارد کلیه عوارض جانبی قرص و نحوه مقابله با آنها و موارد مراجعه به پزشک یا قطع مصرف قرص اطلاعات کامل به متقاضی داده شود.
۶- مصرف قرص‌های پیشگیری از بارداری دارای اثرات مفیدی در موارد زیر است:
ــ کم‌خونی ناشی از خونریزی زیاد قاعدگی،
ــ سابقه پریودهای دردناک یا نامنظم،
ــ کیست‌های خوش‌خیم و عودکننده تخمدان،
ــ سابقه عفونت لگنی،
ــ سابقه حاملگی خارج رحم،
ــ پوکی استخوان.
۷- در موارد زیر احتمال بارداری در زمان مصرف قرص وجود دارد و در صورت عدم وقوع قاعدگی در طول ۷ روز استراحت، باید حتماً به پزشک مراجعه نمود:
ــ مصرف نامرتب قرص،
ــ ابتلا به اسهال و استفراغ شدید،
ــ مصرف آنتی‌بیوتیک‌های وسیع‌الطیف (مانند آمپی‌سیلین و تتراسایکلین) و داروهایی که آنزیم‌های کبدی را تحریک کرده و باعث افزایش متابولیسم کبدی می‌شوند مانند داروهای ضدسل، ضدتشنج و سایر داروها مثل کلرال هیدرات،‌ کلروپرومازین، فنیل بوتازون،‌ گریزوفولوین و اسپیرونولاکتون.
۸- بهتر است در دوره شیردهی به دلیل تأثیر مهاری قرص بر شیردهی از انواع مخصوص قرص برای این دوره استفاده نمود.
۹- مصرف قرص در سنین بالای ۴۰ سال حتی در صورت عدم وجود هرگونه ریسکی نظیر فشار خون یا سیگار کشیدن، با احتیاط صورت گیرد.
۱۰- در صورت انجام عمل جراحی بزرگ،‌ مصرف قرص از حدود ۱ ماه قبل از عمل باید قطع و حتماً در مورد تاریخچه مصرف قرص به پزشک اطلاعات کامل داده شود.
۱۱- در صورت وقوع هر یک از موارد زیر باید به پزشک مراجعه نمود:
ــ درد شدید شکمی،
ــ درد شدید سینه،‌ سرفه، تنفس کوتاه،
ــ سردرد شدید،
ــ مشکلات چشمی مانند تاری دید، نابینایی موضعی و دوبینی،
ــ درد شدید ساق پا یا ران،
ــ زردی.
۱۲- موارد منع مصرف مطلق قرص‌های ترکیبی عبارتند از:
ــ بیماری قلبی و عروقی، ترومبوفلبیت، اختلالات انعقادی، سکته مغزی، انسداد عروق کرونر، وجود واریس همراه با ترومبوز و شرایطی که فرد را مستعد به این حالات می‌کند،
ــ بیماری‌های دریچه‌ای قلب، ‌بخصوص انواعی که همراه با سیانوز و آریتمی باشد،
ــ بیماری‌های کبدی،‌ هپاتیت عفونی، پورفیری، آدنوم کبد و اختلال اعمال کبدی در افراد مبتلا به هپاتیت تا برگشت تست‌های کبدی به حالت نرمال،
ــ احتمال سرطان پستان یا سرطان اندومتر و سرطان‌های وابسته به استروئیدها،
ــ خونریزی‌های واژینال با منشأ ناشناخته،
ــ احتمال حاملگی یا حاملگی قطعی،
ــ سیگاری‌های بالای ۳۵ سال با مصرف سیگار بیشتر از ۱۵ نخ در روز،
ــ افزایش چربی خون.
۱۳- موارد منع مصرف نسبی قرص‌های ترکیبی عبارتند از:
ــ سردردهای میگرنی یا سردردهای عروقی،
ــ ابتلا به صرع،
ــ سابقه فشار خون کنترل نشده (فشار خون بالا)،
ــ ابتلا به بیماری دیابت،
ــ سابقه دیابت در حاملگی،
ــ زردی انسدادی در حاملگی،
ــ کم‌خونی از نوع سیکل سل یا بتاتالاسمی،
ــ بیماری کیسه صفرا،
ــ قبل از اعمال جراحی بزرگ،
ــ بیماری‌های مزمن کلیوی،
ــ وریدهای واریسی.

انواع قرص‌های پیشگیری از بارداری
انواع قرص‌های پیشگیری از بارداری موجود در بازار برحسب نوع و میزان ترکیبات هورمونی به کار رفته با یکدیگر تفاوت دارند. اکثر قرص‌ها به صورت ترکیبی بوده و از هر ۲ نوع ترکیبات هورمونی استروژن و پروژسترون در آنها وجود دارد. قرص‌های ترکیبی برحسب اینکه میزان هورمون موجود در آن در تمام سیکل ثابت بوده یا متغیر باشد، در انواع منوفازیک و تری‌فازیک تهیه شده است. قرص‌هایLD و HD از نوع قرص‌های مونوفازیک می‌باشند. در برخی شرایط مانند دوره شیردهی برای پیشگیری از تداخل اثرات هورمونی بر تولید شیر در بدن مادر لازم است از قرص‌هایی که تنها حاوی ترکیبات پروژسترون باشند،‌ استفاده نمود. چرا که پروژسترون برخلاف استروژن اثر مهاری بر تولید شیر ندارد. مکانیسم اثر قرص‌های پیشگیری از بارداری،‌ مهار تخمک‌گذاری و همچنین تغییر غلظت ترشحات سرویکس و تغییر بافت (اندومتر) رحمی می‌باشد.

قرص‌های ترکیبی منوفازیک
این قرص‌ها دارای ترکیبات هورمونی ثابت و برای استفاده در طول یک سیکل تجویز می‌شوند. از انواع موجود در بازار می‌توان از قرص LD با ترکیب ۰۳/۰ میلی‌گرم اتینیل استرادیول و ۱۵/۰ میلی‌گرم لوونورژسترول و قرص HD با ترکیبی کاملاً مشابه و تنها با دوز هورمونی بالاتر یعنی ۰۵/۰ میلی‌گرم اتینیل استرادیول و ۲۵/۰ میلی‌گرم لوونورژسترول نام برد.
نحوه استفاده
برای استفاده از قرص طبق تجویز پزشک و مراقبین بهداشتی برحسب شرایط جسمانی فرد نوع قرص انتخاب می‌گردد.
ترجیحاً در ابتدا از قرص با حداقل میزان هورمون (LD) استفاده می‌شود. البته نحوه مصرف قرصHD وLD مشابه است. برای شروع استفاده از قرصی در اولین دوره،‌ قرص اول در روز پنجم سیکل قاعدگی مصرف می‌گردد، بدین ترتیب که روز شروع قاعدگی، روز اول سیکل محسوب شده و در روز پنجم، مصرف قرص شروع می‌شود. برای تحمل بهتر قرص، مصرف آن پس از شام و قبل از خواب توصیه می‌شود و تا ۲۱ روز، شبی یک قرص خورده می‌شود تا اولین بسته تمام شود. پس از آن ۷ روز استراحت و عدم مصرف قرص و سپس شروع به مصرف بسته بعدی در ماه بعد می‌گردد. به این ترتیب سیکل‌های ۲۸ روزه، در مصرف قرص در نظر گرفته می‌شود که شامل ۲۱ روز خوردن قرص و ۷ روز استراحت می‌باشد. معمولاً در طی ۷ روز فاصله، قاعدگی شروع می‌شود. شروع سیکل بعدی مصرف قرص ربطی به روز شروع قاعدگی ندارد. ولی اگر تا روز هفتم دوره استراحت،‌ قاعدگی رخ ندهد لازم است با پزشک مشورت شود تا احتمال بارداری بررسی گردد.
برخی نکات را باید در مصرف قرص مد نظر قرار داد:
۱- طبق برخی منابع در هفته اول از اولین دوره مصرف قرص باید علاوه بر آن، از روش جلوگیری از بارداری موقت دیگری (مانند کاندوم) نیز استفاده گردد ولی از هفته دوم به بعد به علت رسیدن هورمون‌های خون به سطح مطلوب، استفاده از روش دوم لازم نیست. البته منابع دیگری معتقدند که اثر پیشگیری قرص، در ماه دوم استفاده از آن به حد مطلوب می‌رسد و بهتر است در ماه اول از روش دیگری هم استفاده شود.
۲- در صورتی که خوردن قرص یک شب فراموش شود، بایستی تا رسیدن نوبت بعدی هر موقع که بخاطر آورده شد همان وقت قرص خورده شود و در صورتی که تا شب بعد به یاد نیامد در شب بعد دو قرص با هم مصرف گردد. اگر دو شب متوالی خوردن قرص فراموش شد در دو شب بعد از آن هر بار دو قرص با هم خورده شود (در مجموع ۴ قرص) و تا آخر بسته از روش کمکی دیگری نیز برای جلوگیری استفاده شود. در صورتی که ۳ شب متوالی و یا بیشتر خوردن قرص فراموش شود،‌ باید از خوردن بقیه قرص‌ها خودداری نموده و از روش دیگری برای جلوگیری از بارداری استفاده گردد،‌ تا قاعدگی ایجاد شود و از روز پنجم قاعدگی، بسته جدید آغاز گردد.
۳- انواعی از قرص‌ها وجود دارند که برای ۷ روز فاصله،‌ ۷ عدد قرص فاقد اثرات هورمونی (معمولاً ترکیباتی از آهن) در نظر گرفته شده است تا بدین وسیله فرد در کل دوره سیکل ۲۸ روزه از قرص استفاده و مانع از فراموشی یا عدم نظم در مصرف قرص گردد.
۴- قرص‌ها باید بطور مرتب و ترجیحاً در زمان معینی مصرف گردد. مصرف ناپیوسته مثلاً به صورت یک ماه در میان یا دو ماه در میان و غیره فاقد اثر مناسب می‌باشد.
۵- در صورت وجود لکه‌بینی به مدت ۳-۲ ماه علی‌رغم مصرف مرتب قرص، به آن نباید اهمیت داده شود. ولی در صورت تداوم بیشتر باید به پزشک مراجعه نمود.
۶- علائمی مانند تهوع،‌ استفراغ،‌ سردرد خفیف و حساسیت سینه‌ها همراه با مصرف قرص پس از ۳-۲ ماه از شروع مصرف بتدریج کم شده و از بین می‌رود. برای پیشگیری از این عوارض بهتر است قرص پس از شام و قبل از خواب مصرف شده و در صورت تداوم تهوع و استفراغ مصرف قرص‌های ویتامین B6به همراه آن توصیه می‌گردد.
۷- کم شدن میزان خون قاعدگی از فوائد مصرف قرص می‌‌باشد. البته در صورت کم شدن بیش از حد (لکه‌بینی یک روز در میان و یا قطع کامل) باید فرد به پزشک مراجعه نماید.
۸- برای مصرف قرص LD محدودیت سنی وجود ندارد و می‌توان آن را تا سن ۴۵ سالگی و یا حتی بیشتر (تحت نظارت و کنترل پزشک)‌ ادامه داد. در موارد ممنوعیت نسبی مصرف قرص یعنی فشار خون کنترل نشده و مصرف سیگار توصیه به محدودیت مصرف قرص از ۳۵ سالگی به بعد میشود.
۹- در ۹۰ درصد موارد، تا ۳ ماه پس از قطع مصرف قرص، تخمک‌گذاری به حالت طبیعی بر می‌گردد فلذا از مزایای این روش، اثربخشی نسبتاً مناسب و قابلیت بازگشت باروری پس از قطع قرص می‌باشد. به همین جهت بهترین روش پیشگیری از بارداری قلمداد می‌شود.

قرص‌ها‌ی ترکیبی تری‌فازیک
برخی از انواع قرص‌های ترکیبی تری‌فازیک که از مشتقات سنتتیک هورمون‌های جنسی (استروژن و پروژسترون)‌ تهیه شده‌اند، دارای میزان متغیری از این هورمون‌ها بوده و لذا از تغییرات هورمونی مشابه یک سیکل طبیعی پیروی می‌کنند.
نحوه استفاده
مصرف قرص‌های تری‌فازیک از اولین روز سیکل قاعدگی یعنی روز اول پریود شروع می‌شود و روزانه یک قرص به ترتیب علامت‌های پشت سر هم (بسته قرص) تا ۲۱ روز خورده می‌شود. پس از آن ۷ روز کامل عدم مصرف قرص و از روز هشتم مصرف بسته بعدی بدون توجه به زمان شروع قاعدگی شروع می‌شود. اگر در طی ۷ روز عدم مصرف قرص، قاعدگی رخ ندهد،‌ مصرف قرص قطع و حتماً باید برای رد احتمال بارداری به پزشک مراجعه کرد.
نکته مهم در مصرف قرص‌های تری‌فازیک، حساسیت در مصرف منظم آنها می‌باشد. چنانچه مصرف یکی از قرص‌ها در نوبت مقرّر فراموش شود،‌ اگر در مدتی کمتر از ۱۲ ساعت از زمان همیشگی بخاطر آورده شود،‌ بلافاصله باید آن را مصرف کرده و بقیه قرص‌ها را در موعد مقرّر خود میل نمود. لازم به ذکر است که تأخیر کمتر از ۱۲ ساعت در مصرف قرص از زمان معمول آن،‌ تأثیر پیشگیری از بارداری قرص را کاهش نمی‌دهد. ولی اگر بیش از ۱۲ ساعت از مصرف قرص گذشته باشد،‌ باید از خوردن قرص فراموش شده اجتناب کرده و مصرف بقیه قرص‌ها را طبق برنامه ادامه داد و حتماً از یک روش کمکی دیگر مانند (کاندوم) برای پیشگیری از بارداری تا مصرف تمام بسته قرص استفاده شود. سایر نکات مربوط به قرص تری‌فازیک مشابه قرص‌هایLD و HD می‌باشد
برخی نکات را باید در مصرف قرص مد نظر قرار داد:
۱- استفاده از قرص به عنوان روش پیشگیری از بارداری، بهتر است با تجویز پزشک یا پرسنل بهداشتی آموزش دیده صورت گیرد.
۲- زمان شروع استفاده از قرص، بعد از زایمان (در صورتی که شیردهی انجام نشود) از پایان هفته سوم می‌باشد و در صورتی که فرد پس از یک ماه از زایمان تمایل به شروع مصرف قرص‌های ترکیبی داشته باشد، بعد از آزمایش حاملگی و اطمینان از عدم وقوع آن، شروع آن توصیه می‌گردد. در موارد سقط سه ماهه اول یا کورتاژ، مصرف قرص ترکیبی باید بلافاصله بعد از آن آغاز شود.
۳- در مراجعه اولیه پس از انجام مشاوره، در صورت انتخاب قرص به عنوان روش پیشگیری از بارداری،‌لازم است اطلاعاتی در خصوص سن، تاریخچه فامیلی و فردی، سابقه مصرف قرص، وضعیت فیزیولوژیک سیکل جنسی فرد، شامل تاریخ آخرین قاعدگی و نحوه آن و عاداتی نظیر سیگار کشیدن اخذ گردد. همچنین شرح حال کامل بالینی در مورد بیماری‌های قلبی یا فشار خون، اختلالات انعقادی و مشکلات خونی، وجود انواع کم خونی‌ها و بیماری‌های کبدی، یرقان حاملگی یا سابقه زردی، سرطان پستان، رحم و تخمدان،‌ خونریزی ناشناخته از دستگاه تناسلی، سابقه حساسیت به قرص‌های پیشگیری (در صورت وجود سابقه مصرف قرص در گذشته) پرسیده شود. پس از آن معاینه فیزیکی شامل وزن،‌ فشارخون،‌ معاینه اندام‌ها از نظر واریس و علائم ترومبوفلبیت، ‌معاینه چشم‌ها و پوست از نظر زردی،‌ معاینه پستان، معاینه لگنی و بررسی سرویکس انجام گردد. انجام آزمایشاتی نظیر قند خون، ‌کامل ادرار، آزمایش حاملگی، آزمایش ‌پاپ اسمیر در صورت صلاح‌دید پزشک خالی از فایده نیست. البته انجام این آزمایشات (در صورت عدم وجود موارد منع مصرف) ‌نباید عامل تأخیر استفاده از قرص پیشگیری باشد.
۴- لازم است معاینات پیشگیری ۳ ماه پس از شروع مصرف قرص و پس از آن به صورت سالیانه انجام پذیرد.
۵- در طی مشاوره اختصاصی که در مورد روش قرص انجام می‌پذیرد، ‌باید در موارد کلیه عوارض جانبی قرص و نحوه مقابله با آنها و موارد مراجعه به پزشک یا قطع مصرف قرص اطلاعات کامل به متقاضی داده شود.
۶- مصرف قرص‌های پیشگیری از بارداری دارای اثرات مفیدی در موارد زیر است:
ــ کم‌خونی ناشی از خونریزی زیاد قاعدگی، سابقه پریودهای دردناک یا نامنظم، کیست‌های خوش‌خیم و عودکننده تخمدان، سابقه عفونت لگنی، سابقه حاملگی خارج رحم، پوکی استخوان.
۷- در موارد زیر احتمال بارداری در زمان مصرف قرص وجود دارد و در صورت عدم وقوع قاعدگی در طول ۷ روز استراحت، باید حتماً به پزشک مراجعه نمود:
ــ مصرف نامرتب قرص، ابتلا به اسهال و استفراغ شدید،
ــ مصرف آنتی‌بیوتیک‌های وسیع‌الطیف (مانند آمپی‌سیلین و تتراسایکلین) و داروهایی که آنزیم‌های کبدی را تحریک کرده و باعث افزایش متابولیسم کبدی می‌شوند مانند داروهای ضدسل، ضدتشنج و سایر داروها مثل کلرال هیدرات،‌ کلروپرومازین، فنیل بوتازون،‌ گریزوفولوین و اسپیرونولاکتون.
۸- بهتر است در دوره شیردهی به دلیل تأثیر مهاری قرص بر شیردهی از انواع مخصوص قرص برای این دوره استفاده نمود.
۹- مصرف قرص در سنین بالای ۴۰ سال حتی در صورت عدم وجود هرگونه ریسکی نظیر فشار خون یا سیگار کشیدن، با احتیاط صورت گیرد.
۱۰- در صورت انجام عمل جراحی بزرگ،‌ مصرف قرص از حدود ۱ ماه قبل از عمل باید قطع و حتماً در مورد تاریخچه مصرف قرص به پزشک اطلاعات کامل داده شود.
۱۱- در صورت وقوع هر یک از موارد زیر باید به پزشک مراجعه نمود:
ــ درد شدید شکمی، درد شدید سینه،‌ سرفه، تنفس کوتاه، سردرد شدید، مشکلات چشمی مانند تاری دید، نابینایی موضعی و دوبینی، درد شدید ساق پا یا ران، زردی.
۱۲- موارد منع مصرف مطلق قرص‌های ترکیبی عبارتند از:
ــ بیماری قلبی و عروقی، ترومبوفلبیت، اختلالات انعقادی، سکته مغزی، انسداد عروق کرونر، وجود واریس همراه با ترومبوز و شرایطی که فرد را مستعد به این حالات می‌کند،
ــ بیماری‌های دریچه‌ای قلب، ‌بخصوص انواعی که همراه با سیانوز و آریتمی باشد،
ــ بیماری‌های کبدی،‌ هپاتیت عفونی، پورفیری، آدنوم کبد و اختلال اعمال کبدی در افراد مبتلا به هپاتیت تا برگشت تست‌های کبدی به حالت نرمال،
ــ احتمال سرطان پستان یا سرطان اندومتر و سرطان‌های وابسته به استروئیدها،
ــ خونریزی‌های واژینال با منشأ ناشناخته،
ــ احتمال حاملگی یا حاملگی قطعی،
ــ سیگاری‌های بالای ۳۵ سال با مصرف سیگار بیشتر از ۱۵ نخ در روز،
ــ افزایش چربی خون.
۱۳- موارد منع مصرف نسبی قرص‌های ترکیبی عبارتند از:
ــ سردردهای میگرنی یا سردردهای عروقی، ابتلا به صرع، سابقه فشار خون کنترل نشده (فشار خون بالا)، ابتلا به بیماری دیابت، سابقه دیابت در حاملگی، زردی انسدادی در حاملگی، کم‌خونی از نوع سیکل سل یا بتاتالاسمی، بیماری کیسه صفرا، قبل از اعمال جراحی بزرگ، بیماری‌های مزمن کلیوی، وریدهای واریسی.

قرص‌های جلوگیری مخصوص دوران شیردهی، مینی پیل
قرص‌های پیشگیری مخصوص دوران شیردهی برای استفاده پس از زایمان بوده و در صورتی که شیردهی در ۶-۴ ماه اول کامل باشد، بدون اثر بر میزان ترشح شیر باعث پیشگیری از حاملگی می‌گردد. هر بسته آن محتوی ۲۸ عدد قرص حاوی ۵/۰ میلی‌گرم لاینسترنول (از ترکیبات سنتتیک پروژسترون) ‌می‌باشد. مکانیسم اثر مینی پیل، مشابه قرص‌های ترکیبی است ولی مکانیسم اصلی آن افزایش غلظت موکوس سرویکس و تغییر در مخاط اندومتر است. البته در نیمی از موارد مصرف، تخمک‌گذاری را نیز مهار می‌کند. میزان حاملگی در این روش ۷-۲ مورد در هر ۱۰۰ زن در سال می‌باشد.
نحوه استفاده
باید هر روز یک قرص در ساعت معین خورده شود، پس از اتمام هر بسته ۲۸ عددی بلافاصله مصرف بسته بعدی آغاز می‌گردد. مصرف قرص‌ها حتی در صورت شروع قاعدگی بایدادامه داده شود.
برخی نکات را باید در مصرف قرص مد نظر قرار داد:
۱- زمان شروع مصرف قرص‌های دوران شیردهی از هفته ششم پس از زایمان ‌می‌باشد، به شرطی که قاعدگی اتقاق نیفتاده باشد و تغذیه انحصاری با شیر مادر صورت بگیرد. ولی اگر قبل از هفته ششم، قاعدگی شروع شود مصرف قرص باید از روز اول عادت ماهیانه آغاز گردد.
۲- استفاده از مینی پیل در ۶ ماه اول دوران شیردهی، بهتر است با تغذیه انحصاری از شیر مادر (برای اطمینان از عدم بروز حاملگی) همراه باشد. در صورت عدم رعایت تغذیه انحصاری با شیر مادر یا پس از ۶ ماهگی که غذای کمکی شروع می‌شود، ‌به علت افزایش احتمال حاملگی باید از روش‌های مطمئن دیگری استفاده نمود.
۳- نحوه مراقبت و زمان انجام ویزیت‌های پیشگیری مانند قرص‌های ترکیبی می‌باشد.
۴- نکته مهم در مصرف این قرص،‌ مصرف منظم و به موقع آن می‌باشد، ‌بخصوص که به دلیل کم بودن میزان هورمون، تأخیر قرص بهیچ وجه جایز نیست.
۵- اگر مصرف قرص برای مدت کمتر از ۳ ساعت از زمان معین فراموش شود، در همان لحظه یادآوری، قرص فراموش شده میل گردد و قرص بعدی در زمان مقرر قبل خورده شود.
اگر مصرف قرص برای مدت بیش از ۳ ساعت از زمان معین فراموش شود، در همان لحظه یادآوری، قرص فراموش شده را خورده و بقیه قرص‌ها در زمان مقرر تا آخر بسته میل گردد و علاوه بر آن به مدت ۲ روز نزدیکی صورت نگیرد و یا جهت اطمینان از عدم وقوع حاملگی باید بمدت ۲ روز از یک روش موقت دیگر مانند کاندوم استفاده نمود.
۶- مصرف مینی پیل معمولاً موجب اسهال و استفراغ نمی‌شود، ولی اگر به هر دلیلی مادر دچار اسهال و استفراغ گردد، ممکن است اثر پیشگیری‌کننده قرص از بین برود.
اگر در طی ۳ ساعت از مصرف قرص، فرد دچار استفراغ یا اسهال گردد، در صورتی که حال عمومی وی اجازه می‌دهد باید یک قرص دیگر میل کرده و تا ۲ روز از کاندوم استفاده کند و یا از نزدیکی پرهیز نماید.
۷- مصرف مینی پیل منجر به تأخیر در برگشت قاعدگی یا خونریزی نامنظم مختصر در بین قاعدگی می‌شود که بدون عارضه است و باید به خوردن قرص ادامه داد و در صورت تداوم عارضه به پزشک مراجعه نمود.
۸- این قرص‌ها روی فشار خون و فاکتورهای انعقادی تأثیری نداشته و اثر بسیار جزئی بر روی متابولیسم چربی و اعمال کبدی دارند.
۹- در موارد سرطان سینه،‌ سرویکس، رحم یا تخمدان‌ها و بیماری‌های عروق قلبی و مغزی نباید از این قرص‌ها استفاده کرد.
۱۰- تا برطرف شدن موارد شک به حاملگی و سرطان پستان تا نرمال شدن تست‌های کبدی در بیماری‌های حاد کبدی و بررسی علل خونریزی غیرطبیعی ژنیتال نباید از این قرص‌ها استفاده کرد.
۱۱- برخی داروها مانند ریفامپین، داروهای ضد انعقاد و داروهای خواب‌آور، اثر قرص‌های مینی پیل را کاهش می‌دهند و ضمن مصرف آنها باید حتماً از یک روش مطمئن دیگر (مانند کاندوم) استفاده نمود.
۱۲- اثر مینی پیل کمتر از قرص‌های ترکیبی است. بخصوص که اگر حتی یک قرص فراموش شود احتمال حاملگی بالا می‌باشد.
۱۳- خونریزی‌های نامرتب، قطع قاعدگی، ‌سردرد و حساسیت سینه از اثرات جانبی قرص هستند.

• روشهای طبی پیشگیری از بارداری – آمپولهای پیشگیری

آمپول‌های تزریقی پروژسترونی
آمپول‌های تزریقی پروژسترونی (DMPA) به صورت محلول روغنی تهیه شده‌اند. این آمپول از سال ۱۹۶۶ با تأیید سازمان بهداشت جهانی به عنوان یک روش مؤثر پیشگیری از بارداری شناخته شده و در بسیاری از کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
مکانیسم اثر DMPA
۱- مهار تخمک‌گذاری.
۲- افزایش غلظت موکوس دهانه رحم و تولید پلاک موکوسی که از عبور اسپرم ممانعت می‌کند.
۳- تغییر سرعت انتقال تخمک از لوله‌ها.
۴- تغییراتی در سطح اندومتر که باعث نامساعد شدن محیط اندومتر برای لانه گزینی می‌شود.
نحوه مصرف
اولین تزریق در ۵ روز اول قاعدگی صورت می‌گیرد و ماکزیمم خاصیت جلوگیری در طی اولین ماه ایجاد می‌شود. تزریقات بعدی در فواصل ۱۲ هفته صورت می‌گیرد. تزریق به صورت عضلانی عمیق انجام شده و پس از تزریق، محل مزبور نباید ماساژ داده شود. در صورت شروع مصرف بعد از سقط یا زایمان، ‌زمان مناسب بلافاصله بعد از سقط یا تا ۷روز بعد و ۳‌هفته بعد از زایمان‌(در صورت‌عدم‌شیردهی)‌می‌باشد. در صورتی‌که خانمی به نوزاد خود شیر بدهد،‌ تزریق آمپول در طی ۶ هفته بعد از زایمان موردی ندارد.
نکات مهم در مورد استفاده از آمپول DMPA
۱- این روش برای افرادی به شرح ذیل مناسب است:
ــ تعداد فرزندان خود را تکمیل نموده و یا در نوبت انجام روش عقیم‌سازی دائمی هستند و یا نمی‌خواهند از روش‌های پیشگیری دائمی استفاده کنند (اواخر دوره باروری)،
ــ در زنانی که همسرانشان وازکتومی شده‌اند، تا زمان منفی شدن مایع منی از اسپرم،
ــ برای فاصله‌گذاری بیش از ۲ سال،
ــ در خانم‌هایی که واکسن سرخجه زده و تا چند ماه نباید حامله شوند،
ــ در ناموفق بودن سایر روش‌ها مانند قرص که نیاز به یادآوری روزانه دارد،
ــ عشایر و افرادی که همیشه در جابجایی و تغییرمکان هستند و دسترسی به روش‌های دیگر ندارند.
۲- موارد منع مصرف:
ــ سرطان پستان یا شک به وجود تومور،
ــ کلیه سرطان‌های سیستم تناسلی،
ــ خونریزی های‌واژینال با علت نامشخص،
ــ احتمال حاملگی،
ــ بیماری‌های قلبی عروقی،
ــ سرطان‌های وابسته به هورمون،
ــ اختلال عمل کبد نظیر هپاتیت و… ،
ــ اختلال انعقادی یا بالا بودن چربی خون.
۳- مواردی که لازم است حتماً به پزشک مراجعه شود:
ــ وجود هرگونه توده نامشخص در پستان،
ــ اختلال عمل کبد یا سابقه بیماری‌های کبدی،
ــ بیماری‌های قلبی عروقی،
ــ افزایش چربی خون مادرزادی،
ــ سابقه خونریزی غیرمعمول،
ــ آمنوره (قطع قاعدگی) یا عقب افتادن پریود در خانم‌هایی که تاکنون زایمان نداشته‌اند،
ــ دیابت قندی یا سابقه دیابت حاملگی،
ــ سن بالای ۴۰ سال.
۴- مواردی که باید مصرف آمپول را قطع کرد:
ــ در صورت بروز هرگونه مواد منع مصرف،
ــ در صورت بروز هر یک از مواردی که باید به پزشک مراجعه نمود، بدین ترتیب ادامه مصرف یا عدم استفاده از آمپول توسط پزشک تعیین می‌گردد.
۵- عوارض آمپول:
ــ اختلال قاعدگی که معمولاً به صورت قطع قاعدگی (آمنوره یا لکه‌بینی (spotting تظاهر می‌کند‌ و اغلب در ۳ ماه اول مصرف وجود دارد،
ــ تأخیر در باروری که ‌معمولاً تا ۵-۴ ماه از آخرین تزریق، هورمون از خون پاک نمی‌شود. ولی ۸۰% افراد بعد از یک سال و ۹۰% بعداز ۲ سال حامله می‌شوند،
ــ سردرد و افزایش وزن و احساس درد در پستان‌ها؛ کاهش میل جنسی در برخی افراد مشاهده شده است،
ــ به دلیل فقدان استروژن در آمپول‌های تزریقی پیشگیری از بارداری، استفاده از آن در خانم‌های مبتلا به صرع، بیماری‌های مادرزادی قلبی، آنمی سیکل سل، سابقه ترومبو آمبولی و خانم‌های سیگاری مسن، با احتیاط بلامانع است،
ــ گرفتن شرح حال، معاینه فیزیکی سالانه و انجام تست پاپ اسمیر برای کسانی که DMPA استفاده می‌کنند ضروری است.

• روشهای طبی پیشگیری از بارداری – نورپلانت

کپسول‌های کاشتنی (نورپلانت)
نورپلانت یکی از روش‌های طولانی اثر پیشگیری از بارداری است که طول اثری حدود ۵ سال در بدن دارد. از سال ۱۹۶۶ تحقیق در زمینه تهیه نورپلانت آغاز و لوونورژسترول به عنوان هورمون مناسب برای استفاده در این روش شناخته شد. در سال ۱۹۸۰ نورپلانت تحت تحقیق و بررسی از جهات سلامت، اثربخشی و پذیرش عامه قرار گرفت و از سال ۱۹۸۳ ابتدا در فنلاند (کشور سازنده آن) و بعد از آن در بسیاری کشورهای دنیا از جمله آمریکا مورد استفاده وسیع قرار گرفت.
نورپلانت از ۶ کپسول سیلیکونی ساخته شده که به صورت زیر جلدی در سطح داخلی بازوی خانم‌ها گذاشته می‌شود. هر یک از این کپسول‌ها حاوی ۳۶ میلی‌گرم کریستال خشک لونورژسترول می‌باشد که بتدریج این ترکیب در بدن آزاد می‌شود. میزان هورمون آزاد شده از کپسول در طی سال‌های استفاده بتدریج کاهش می‌یابد. سطح کافی هورمون برای پیشگیری از بارداری، از ۲۴ ساعت پس از کاشتن کپسول‌ها حاصل می‌شود و این اثر تا ۵ سال باقی می‌ماند.
مکانیسم عمل
۱- مهار تخمک‌گذاری در ۷۰% موارد،
۲- ایجاد تغییر در آندومتر رحم (به دلیل کاهش میزان پروژسترون در خون)،
۳- ایجاد ترشحات غلیظ سرویکس و جلوگیری از نفوذ اسپرم.
موارد مصرف
ــ خانم‌هایی که قصد فاصله‌گذاری طولانی بین فرزندانشان را دارند ولی نمی‌خواهند عقیم شوند،
ــ خانم‌هایی که مایل به استفاده از روش‌های با مصرف مستمر مانند قرص یا کاندوم نمی‌باشند،
ــ مواردی که مصرف استروژن منع شده است،
ــ همراه با شیردهی،
ــ در سنین نزدیک یائسگی یا عدم تمایل به عقیمی یا مصرف قرص
زمان کاشت نورپلانت
ــ حین قاعدگی،
ــ در صورت سقط زیر ۱۲ هفته بلافاصله بعد از سقط یا تا ۷ روز پس از آن،
ــ در صورت سقط بالای ۱۲ هفته تا ۳ هفته بعد از آن،
ــ از ۶ هفته بعد از زایمان‌ در صورت شیردهی، و ۳ هفته بعد از زایمان ‌در صورت عدم شیردهی.
نکات مهم در مورد استفاده از نورپلانت
۱- نورپلانت روشی بسیار مؤثر در پیشگیری از بارداری است و ضریب شکست پایینی دارد. میزان شکست آن طی سال اول ۴/۰ درصد، سال دوم ۲/۰ درصد، سال سوم ۹/۰ درصد، سال چهارم ۹۵/۰ درصد و سال پنجم ۱/۱ درصد و بطور کلی کمتر از ۱% در سال می‌باشد. برخی منابع، اثر آن را در ۲ سال اول معادل بستن لوله در خانم ها می‌دانند.
۲- پس از درآوردن کپسول‌ها ۴۰ درصد طی ۳ ماه، ۶۰ درصد طی ۶ ماه اول، ۷۶ درصد طی سال اول و ۹۰ درصد طی ۲ سال حامله می‌شوند که معادل میزان باروری در خانمی است که از هیچ روشی استفاده نمی‌کند. به عبارت دیگر باروری پس از برداشتن کپسول‌ها بلافاصله به حالت طبیعی باز می‌گردد.
۳- موارد منع مصرف نورپلانت عبارتند از:
ــ حاملگی یا شک به حاملگی، زردی یا بیماری فعال کبدی، سرطان پستان و یا سرطان‌های وابسته به هورمون، سابقه ایجاد لخته در رگ‌های خونی، بیماری شریان کرونر (سرخرگ‌های کوچک تغذیه‌کننده قلب) یا عروق مغزی، دیابت، هپاتیت حاملگی، کم‌خونی (آنمی سیکل سل)، خونریزی ناشناخته واژینال.
۴- عوارض جانبی مصرف نورپلانت عبارتند از:
ــ اختلال در قاعدگی (معمولاً به صورت قطع قاعدگی یا لکه‌بینی و ندرتاً خونریزی‌های شدید مشاهده می‌شود.)، تهوع، تاری دید، سردرد و سرگیجه، تغییر در وزن، میل جنسی،‌ افسردگی، آکنه و حساسیت پستان.
عوارض فوق معمولاً ظرف ۶-۳ ماه از مصرف نورپلانت خودبخود برطرف می‌گردد.
۵- داروهای آرام‌بخش ضدصرع و ضدسل به علت تداخل و تشدید سوخت‌وساز هورمون‌های جنسی،‌ از تأثیر نورپلانت در پیشگیری از بارداری می‌کاهند.
۶- لازم است پیش از کاشت نورپلانت، مشاوره با داوطلب انجام و کلیه عوارض و مسائل مرتبط توضیح داده شود،‌ همچنین شرح حال کامل در مورد سوابق قاعدگی، بیماری‌‌های زنان، بیماری‌های کبدی، چربی خون، قند خون و فشار خون گرفته و معاینه کامل انجام گردد.
۷- اولین ویزیت پس از کاشت نورپلانت، ۱ هفته بعد، سپس ۱ماه و ۳ ماه و ۶ ماه و پس از آن ویزیت سالیانه برای نورپلانت انجام می‌گردد.
۸- در صورت بروز هر یک از موارد زیر لازم است فرد به پزشک مراجعه نماید:
ــ درد بازو، چرکی شدن یا خونریزی از محل کاشت ، خروج یکی از کپسول‌ها، تأخیر بیش از ۶ هفته در قاعدگی، دردهای شدید لگنی، سردردهای بی‌سابقه یا شدید و سردردهای میگرنی برای اولین بار، زردی، درد شدید سینه، اختلال حاد دید، ۶ هفته قبل از هر عمل جراحی یا وضعیت نیازمند به بی‌حرکتی کامل.
۹- بهتر است ۳ ماه قبل از استفاده از نورپلانت از یک روش منحصراً پروژسترونی نظیر مینی پیل به اضافه کاندوم یا یک تزریق DMPA، برای بررسی عکس‌العمل فرد به عنوان تست استفاده گردد و در صورت بروز خونریزی، از نورپلانت استفاده نشود.
۱۰- پس از دوره ۵ ساله استفاده از نورپلانت، باید کپسول‌های آن را در آورده و در صورت تمایل اقدام به کاشت کپسول‌های جدید نمود. علاوه بر این در طی دوره ۵ ساله استفاده از نورپلانت در هر زمانی در صورت وجود یکی از موارد نیاز فوری به خروج کپسول و تمایل داوطلب می‌توان کپسول‌ها را در آورد.
۱۱- معایب این روش عبارتند از:
ــ کاشتن و برداشتن آن نیازمند اقدام جراحی است،
ــ احتمال خونریزی و هماتوم و مسائل مرتبط با جراحی کوچک،
ــ داوطلب امکان قطع روش توسط خویش را ندارد،
ــ هیچ مصونیتی در مقابل بیماری‌های آمیزشی نمی‌دهد.

• روشهای طبی پیشگیری از بارداری – آ یو دی

IUDیکی از روش‌های مؤثر و قابل برگشت پیشگیری از بارداری است. از لحاظ تاریخی تأثیر وجود جسم خارجی در رحم به عنوان روشی برای پیشگیری از بارداری به قرن‌ها قبل بر می‌گردد. در آن ایام، ساربان‌ها برای جلوگیری از بارداری در شترها، سنگریزه وارد رحم آنها می‌کردند. در عهد بقراط لوله پر شده از چربی گوشت وبعدها در کشورهایی از جمله اندونزی وسایل دیگری همچون کائوچو، ساقه گیاه و جناغ مرغ برای پیشگیری از بارداری در رحم قرار می‌دادند. ساخت وسیله‌ای که تحت عنوان IUD و مختص پیشگیری از بارداری باشد به اوایل قرن ۲۰ برمی‌گردد که دکتر گرافن برگ۲ آلمانی آن را از حلقه‌ای از طلا یا نقره ساخت. در سال ۱۹۶۲ کنگره بین‌المللی نیویورک استفاده از IUD را مجاز دانست.
مکانیسم اثر
ممانعت از جایگزینی تخم لقاح یافته در رحم و جلوگیری از حرکت اسپرم به قسمت فوقانی دستگاه تولید مثل و انتقال اول می‌باشد.
اولین IUD ساخته شده از جنس پلی‌اتیلن بود و پس از آن انواعی حاوی مس یا پروژسترون نیز ساخته‌اند. انواع مسی آن، عوارض کمتر و تأثیر بیشتری برای پیشگیری از بارداری داشته‌اند.
IUD های پروژسترونی حاوی ترکیبات سنتتیک مانند لونورژسترول بوده و بدون تأثیر بر میزان هورمون در خون، ‌بطور موضعی روی بافت، رحم اثر گذاشته و نقش مهمی هم در کاهش حجم خون قاعدگی دارد.
انواع دیگر IUD از جنس مواد دیگر مانند طلا، استیل و یا آغشته به موادی همچون داروهای ضدانعقاد ساخته شده‌اند و دارای اثرات درمانی نیز می‌باشند.
موارد استفاده
۱- خانمی که حداقل یکبار باردار شده است،
۲- دوره شیردهی،
۳- خانمی که استفاده از روش‌های هورمونی در مورد وی مجاز نیست،
۴- دوران پایان باروری و عدم تمایل به عقیم‌سازی،
۵- افرادی که نیاز به استفاده از وسیله‌ای مؤثر و طولانی مدت بدون نیاز به استفاده روزمره دارند.
در موارد زیر استفاده از IUD مجاز نیست:
ــ سرطان در هر یک از ارگان‌های لگن بویژه دستگاه تناسلی (رحم،‌ سرویکس و تخمدان)،
ــ تومورهای خوش‌خیم رحم (مانند فیبروم)،
ــ فرم غیرطبیعی مادرزادی رحم،
ــ بیماری‌های عفونی لگن به صورت حاد یا سابقه عود علائم،
ــ حاملگی یا شک به آن،
ــ خونریزی‌های ناشناخته رحم یا خونریزی واژینال نامنظم و غیرعادی،
ــ سابقه حاملگی خارج رحم،
ــ عفونت حاد گردن رحم تا ۶ ماه پس از درمان موفقیت‌آمیز آن.
عوارض نادر IUD عبارتند از:
۱- خونریزیاز شایع‌ترین عوارض است که به صورت افزایش میزان و مدت خونریزی قاعدگی تظاهر نموده و اکثراً بعد از چند سیکل خودبخود بهبود می‌یابد. تجویز آهن برای جلوگیری از کم‌خونی توصیه می‌شود.
۲- درددردهای انقباضی یا مبهم شکم به دنبال استفاده از IUD شایع است و معمولاً بعد از ۲-۱ سیکل، بدن به آن عادت کرده، دردها از بین می‌رود.
۳- ترشحات عفونی واژنگاهی اوقات نخ IUD باعث تشدید عفونت‌های سرویکس می‌شود که با انجام تست‌های لازم قابل تشخیص و درمان است.
۴- خروج IUDدر صورت خروج IUD برای بار اول،‌ می‌توان بااستفاده از IUD با سایز بزرگتر مجدداً اقدام به گذاشتن آن نمود. البته شانس خروج آن برای بار دوم دو برابر بار اول می‌باشد. تا ۳ بار می‌توان این امر را تکرار کرد. در صورت خروج در بار سوم بهتر است از روش دیگری استفاده نمود.
۵- حاملگی همراه IUD. احتمال حاملگی در صورت وجود IUD (ضریب شکست روش) ۵-۳ درصد است. یعنی سه الی پنج مورد در هر ۱۰۰ زن باردار دارای IUD می‌باشد. در این صورت شانس زایمان زودرس و سقط خودبخود افزایش می‌یابد. احتمال تولد کودک نارس با IUD چهار برابر بیشتر بوده وحدود ۵۰ درصد موارد دچار سقط خودبخود می‌شوند. لذا لازم است سریعاً IUD را خارج نمود. در صورت عدم مشاهده نخ IUD، انجام سونوگرافی برای مشاهده و تعیین محل آن لازم است. IUD در میزان حاملگی خارج رحم تغییری ایجاد نمی‌کند ولی اگر خانمی همراه با IUD در رحم حامله شد، احتمال حاملگی خارج رحمی بیشتر است. در مجموع، ۲۵% بارداری‌ها با وجود IUD به مرحله زایمان می‌رسند.
علائم حاملگی خارج رحمی
ــ درد شدید در یک طرف یا هر دوطرف تحتانی شکم،
ــ درد شکم و لک‌بینی بویژه بعد از قاعدگی به تأخیر افتاده و یا قاعدگی خیلی سبک و کوتاه،
ــ ضعف و غش یا احساس گیجی.
۱-عفونت‌های لگنی حادمعمولاً عفونت‌های لگنی حاد، ناشی از بیماری‌های مقاربتی می‌باشد که طبق بررسی‌های انجام شده، استفاده از IUD احتمال این عفونت‌ها را افزایش می‌دهد. معمولاً در ماههای اول گذاشتن IUD احتمال عفونت بالاتر است. براساس تحقیقات انجام شده،‌ عفونت در IUD های مس‌دار کمتر از سایر انواع IUD است. با تشخیص و درمان به موقع عفونت‌های لگنی حاد، از عوارض حاملگی خارج رحمی و نازایی می‌توان پیشگیری کرد. در صورت مقاومت به درمان لازم است IUD را خارج نمود. در برخی بررسی‌ها شیوع عفونت در IUDهای دارای نخ پلی‌فیلامان بیشتر از انواع مونوفیلامان گزارش شده است. لذا سازمان بهداشت جهانی برای پیشگیری از عفونت،‌ انواع IUD مس‌دار با نخ مونوفیلامان را توصیه می‌کند.
۲-گم شدن IUDاولین علامت دفع IUD یا سوراخ شدن رحم، گم شدن نخ IUD است. پس از رد حاملگی با استفاده از فورسپس ظریف می‌توان نسبت به پیدا کردن و خروج آن اقدام نمود. استفاده از سونوگرافی و در صورت نیاز رادیولوژی می‌تواند کمک‌کننده باشد.
۳- سوراخ شدن رحم با IUDنفوذ IUD از طریق دیواره رحم به داخل حفره شکم سوراخ شدن رحم نامیده می‌شود که ممکن است بطور کامل رخ دهد یا IUD در داخل عضلات رحم گیر کند.
احتمال رویداد فوق به مهارت پزشک، نوع IUD، زمان و تکنیک گذاشتن IUD بستگی دارد. معمولاً احتمال سوراخ شدن رحم در هفته ۱ تا ۶ پس از زایمان و دوره شیردهی بیشتر است. اگر سوراخ شدن رحم حین گذاشتن IUD رخ داد باید بلافاصله آن را خارج نموده و به پزشک مراجعه نمود
پیش از گذاشتن IUD انجام مشاوره، بیان فواید و عوارض و موارد مرتبط ضروری است. پس از اخذ شرح حال شامل سابقه بیماری‌های زنان، دیابت، کم‌خونی، موارد نقص ایمنی و تعیین احتمال قرارگیری فرد در طبقه پرخطر و بخصوص سابقه بیماری‌های مقاربتی،‌ لازم است معاینه فیزیکی توسط پزشک انجام گردد. ضمن مشاوره باید در مورد برخی علائم هشداری که نیاز به مراجعه به پزشک دارد به متقاضی اطلاعات لازم داده شود که نشانه‌های آن عبارتند از:
حاملگی یا تأخیر پریود – درد شکمی- عفونت و ترشح غیرعادی – احساس کسالت (بخصوص تب و لرز) – گم شدن نخ آی. یو. دی
زمان قرار دادن IUD
۱- در هر زمانی که فرد مایل است و احتمال حاملگی نباشد می‌توان IUD را کار گذاشت ولی بهترین زمان در دوره قاعدگی است که به دلیل باز بودن دهانه رحم گذاشتن IUD راحت‌تر است و بر عدم حاملگی هم اطمینان وجود دارد.
۲- گذاشتن IUD پس از نزدیکی: در فاصله ۷-۵ روز پس از مقاربت حفاظت نشده، گذاشتن IUD نقش پیشگیرانه از بارداری خواهد داشت و در واقع یکی از روش‌های پیشگیری اورژانس محسوب می‌شود.
۳- گذاشتن IUD پس از زایمان: برخی یک هفته پس از زایمان را زمان مناسب برای گذاشتن IUD می‌دانند ولی طبق آمارهای سازمان بهداشت جهانی احتمال خروج خودبخود به دلیل تداوم انقباضات رحمی در این دوره بالا می‌باشد. گذاشتن IUD در فاصله هفته ۱ تا ۶ پس از زایمان، احتمال عفونت و سوراخ شدن رحم را افزایش می‌دهد. بهترین زمان گذاشتن IUD پس از هفته ششم همزمان با مراقبت مادر و نوزاد است.
۴- گذاشتن IUD پس از سقط: در سقط زیر ۱۲ هفته بلافاصله می‌توان IUD را قرار داد (در صورتی که سقط عفونی نباشد) در صورت سقط بالای ۱۲ هفته، ۸-۶ هفته پس از سقط IUD را در رحم قرار می‌دهند.
زمان پیگیری
برای جلوگیری از دردهای رحمی از داروی مسکن می‌توان استفاده نمود. تجویز آنتی‌بیوتیک لازم نیست. بهتر است فرد در ماه اول از روش دیگری هم برای جلوگیری استفاده کند. اولین مراجعه پس از اتمام خونریزی قاعدگی، در ماه اول و سپس ماه ۳ و ۶ پس از گذاشتن IUD است. در صورت عدم وجود هرگونه مشکلی، کنترل سالیانه کافی است. خونریزی غیرطبیعی که منجر به تغییر در علائم حیاتی فرد شود، خروج ناقص IUD و یا سوراخ شدن رحم، از جمله مواردی است که باید اقدام به خارج نمودن آن کرد.

• روشهای مکانیکی پیشگیری از بارداری

کاندوم
یکی از روش‌های موقت پیشگیری از بارداری، کاندوم می‌باشد. ضریب شکست این روش ۱۲% است یعنی به ازای هر ۱۰۰ زوجی که از این روش استفاده می‌کنند، ‌احتمال بارداری ۱۲ نفر از آنها در سال اول می‌باشد. در صورت همکاری زوجین و استفاده از مواد نرم‌کننده و اسپرم‌کش به همراه کاندوم احتمال موفقیت این روش بیشتر می‌شود.
کاندوم اولین وسیله پیشگیری از بارداری است که اختراع شد و اکثراً برای حفاظت علیه بیماری‌های مقاربتی استفاده می‌شده است تا وسیله‌ای برای پیشگیری از بارداری. در سال ۱۳۵۰-۱۳۲۰ قبل از میلاد مصری‌ها از وسیله مشابه کاندوم برای پیشگیری از بارداری استفاده نمودند. در سال ۱۵۶۴ کالبدشناس ایتالیایی بنام گابریل فالوپیس (Gabriel Fallopius)،کاندومی از جنس کتان اختراع کرد که فرد را در برابر بیماری مقاربتی سیفیلیس محافظت می‌کرد. در سال ۱۷۰۰ میلادی کاندوم‌هایی بکار برده می‌شدند که علاوه بر اثر حفاظتی علیه عفونت‌ها، نقش پیشگیرانه برای بارداری نیز هم داشتند. این کاندوم‌ها از مثانه حیوانات، ‌ابریشم روغنی،‌ کاغذ و چرم ساخته می‌شدند. از سال ۱۹۸۱ با کشف ایدز و راه‌های سرایت آن، تبلیغ برای استفاده از کاندوم بطور گسترده‌ای انجام پذیرفت و انواع مختلف کاندوم به بازار عرضه شد.
کاندوم مردانه: رایج‌ترین نوع کاندوم می‌باشد که همچون سدی از ورود منی به داخل واژن جلوگیری می‌کند. با اضافه کردن مواد نرم‌کننده و اسپرم‌کش و تغییراتی در فرم و سایز کاندوم، ‌میزان مقبولیت و کارایی آن افزایش یافته است.
کاندوم زنانه: مشابه انواع مردانه بوده ولی گشادتر و ضخیم‌تر است. قسمت بسته فوقانی آن که از جنس لاتکس می‌باشد مانع از ورد منی به رحم می‌گردد.
نکات مهم در استفاده از کاندوم
۱- کاندوم به عنوان یک روش موقت پیشگیری از بارداری محسوب می‌شود. البته این روش در کنار روش‌ها یا در موارد پیش‌بینی نشده، در افرادی که بخوبی از آن استفاده می‌کنند کارایی دارد.
۲- کاندوم یک روش خوب برای پیشگیری از بیماری‌های مقاربتی و بخصوص ایدز می‌باشد. همچنین احتمال ابتلای زنان به سرطان سرویکس را کاهش می‌دهد.
۳- در برخی زوجین، زنان آنتی‌بادی‌هایی علیه اسپرم همسر خود تولید می‌کنند. استفاده از کاندوم مانع در معرض قرار گرفتن اسپرم و تولید آنتی‌بادی می‌گردد و در حقیقت اثر درمانی در مورد نازایی این افراد دارد.
۴- مواردی گزارش شده که زنان در مقابل اسپرم یا مایع منی همسر خود حساسیت شدید نشان داده و دچار شوک می‌گردند که استفاده از کاندوم از بروز چنین مسائلی جلوگیری می‌کند.
۵- پیش از استفاده باید از لحاظ پارگی یا سوراخ، کاندوم را بررسی و به تاریخ انقضای مصرف آن توجه گردد. از کاندوم‌های چسبنده و شکننده به دلیل احتمال پارگی، بهتر است استفاده نشود. به دلیل آلودگی کاندوم پس از استفاده، برای هر بار باید از کاندوم جدید استفاده نمود.

دیافراگم
دیافراگم، یک لاستیک گنبدی شکل جهت ممانعت از باروری در زنان است که دهانه رحم را می‌پوشاند و مانند سدی در برابر ورود اسپرم‌ها به رحم عمل می‌کند. در صورت استفاده به همراه مواد اسپرم‌کش، ضریب شکستی حدود ۸-۵ درصد دارد.
عفونت دستگاه ادراری ـ تناسلی،‌ خونریزی‌های ناشناخته سیستم تناسلی و حساسیت به لاستیک یا اسپرم‌کش از موارد عدم استعمال دیافراگم می‌باشد. فقدان اثرات جانبی، امکان استفاده حین قاعدگی، کنترل توسط زن و محافظت در برابر بیماری‌های مقاربتی به استثناء ایدز ) (AIDS ، از فواید دیافراگم می باشد. در صورت استفاده صحیح، دیافراگم تا چندین سال قابل استفاده می‌باشد. دیافراگم را باید قبل از نزدیکی در محل قرار داد و تا ۶ ساعت پس از آن هم در جای خود بماند. در صورت حاملگی، فاسد یا سوراخ شدن دیافراگم و عفونت دستگاه تناسلی باید به پزشک مراجعه نمود. در صورت باقی ماندن دیافراگم در دستگاه تناسلی زن ممکن است منجر به عفونت شدید و حتی شوک کشنده سمی گردد.

کلاهک دهانه رحم
کلاهک، مشابه دیافراگم و از جنس لاستیک می‌باشد. البته از دیافراگم کوچکتر بوده و فقط روی دهانه رحم را می‌پوشاند و مسیر اسپرم به سمت رحم ‌و تخمدان‌ها را مسدود می‌کند. ضریب شکست این روش به همراه اسپرم‌کش مشابه دیافراگم است. کلاهک را باید پیش از نزدیکی در محل قرار داده و تا حداقل ۶ ساعت پس از نزدیکی خارج نگردد. کلاهک باید با یک صابون ملایم و آب شستشو داده شده و با دقت نگهداری شود و هر سال یکبار تعویض و هر ۶ ماه کنترل گردد.
فقدان اثرات جانبی، امکان استفاده حین قاعدگی، حفاظت در مقابل سرطان سرویکس و بیماری‌های مقاربتی و عدم افزایش احتمال عفونت ادراری و مثانه از فواید کلاهک است.
مشکل بودن داخل و خارج کردن آن،‌ عدم حفاظت علیه ایدز، نیاز به استفاده دقیق و پی در پی و نیاز به استفاده به همراه اسپرم‌کش از معایب این روش می‌باشد.
در موارد حاملگی،‌ خونریزی دستگاه تناسلی با علت ناشناخته، اختلالات مادرزادی دستگاه تناسلی بویژه دهانه رحم، حساسیت به لاستیک یا اسپرم‌کش، عفونت دستگاه تناسلی و سابقه حساسیت به داروها و شوک ناشی از آنها نباید از کلاهک استفاده نمود.

اسفنج
اسفنج از موادی از جنس پلی‌اورتان تهیه شده و دارای سیستمی است که بطور مداوم نانوکسینول (یک نوع داروی اسپرم‌کش) آزاد می‌کند. مکانیسم عمل آن، جذب مایع منی و جلوگیری از ورود اسپرم به دهانه رحم می‌باشد. اسفنج را هر بار پیش از نزدیکی (پس از خیس کردن با آب برای فعال شدن اسپرم‌کش‌ها) باید در دستگاه تناسلی قرار داد، طوری که دهانه رحم را بپوشاند. حلقه‌ای که در طرف خارج قرار دارد به خروج آن کمک می‌کند. هر اسفنج برای یک دوره نزدیکی بوده و حداکثر تا ۲۴ ساعت قابل استفاده است. احتمال پارگی اسفنج و حساسیت به اسپرم‌کش از معایب روش می‌باشد ولی با توجه به اینکه راحت‌تر از کلاهک و دیافراگم، جاگذاری شده و در برابر عفونت‌ها و التهاب دستگاه تناسلی اثر محافظتی داشته و نیز با توجه به اثر پیشگیرانه خوب در برابر بارداری و کنترل آن توسط زن، وسیله‌ای مناسب برای پیشگیری می‌باشد.

اسپرم‌کش‌ها
اسپرم‌کشها موادی هستند که به همراه کاندوم، دیافراگم، کلاهک و اسفنج برای پیشگیری از بارداری بکار می‌روند. این مواد با ایجاد تغییراتی در غشاء سلولی اسپرم، آنها را غیرفعال می‌کنند. اسپرم‌کش‌ها دراشکال ژل، کرم و کف تهیه شده و دارای انواع مختلف می‌باشند که البته همگی حاوی ماده نانوکسینول هستند. اسپرم‌کش‌ها را باید ۳۰-۱۰ دقیقه قبل از نزدیکی، استعمال و تا ۸ ساعت پس از آن اثر خود را حفظ می‌کنند.

• روشهای دائمی پیشگیری از بارداری

توبکتومی (بستن لوله در زنان)
در خانم‌هایی که تعداد فرزندان خود را کامل نموده یا به دلایلی حاملگی برای آنها ضرر داشه باشد و تمایل یا توانایی استفاده از روش‌های طولانی اثر مانند نورپلانت و IUD یا روش‌های با استفاده مستمر و منظم مانند قرص را نداشته باشند می‌توان از این روش استفاده نمود.
در طی توبکتومی لوله‌های رحمی مسدود و در نتیجه از برخورد تخمک با اسپرم جلوگیری و بدین ترتیب ممانعت از انجام لقاح صورت می‌گیرد. انجام توبکتومی نیاز به بیهوشی عمومی و انجام جراحی دارد. توبکتومی به روش‌های مختلفی انجام می‌پذیرد که لاپاروتومی و لاپاروسکوپی از رایج‌ترین این روش‌ها می‌باشد.
با توجه به اینکه قطع و انسداد لوله‌های رحمی منجر به قطع دائمی باروری می‌گردد، لذا انجام مشاوره با حضور زوجین و کسب رضایت آنها ضروری است. البته در موارد معدودی که به دلایلی تمایل به ایجاد بارداری مجدد وجود داشته است، روش‌های میکروسرجری (جراحی میکروسکپی) برای اتصال لوله امکان‌پذیر بوده و شانس موفقیت حدود ۸۰ درصد وجود دارد.
نکات مهم در مورد توبکتومی
۱- بهتر است پیش از انجام توبکتومی مشاوره دقیق با حضور زوجین در زمان مناسب انجام پذیرد. تصمیم‌گیری حین حاملگی یا بلافاصله بعد از زایمان و سقط ممکن است منجر به پشیمانی گردد. لذا با اطمینان از رضایت زوجین می‌توان اقدام به توبکتومی نمود.
۲- زمان‌های مناسب برای بستن لوله عبارتند از:
ــ بین دو حاملگی در هر زمان از سیکل قاعدگی امکان‌پذیر است ولی انجام توبکتومی در نیمه اول سیکل قاعدگی به علت احتمال پایین حاملگی فرد ترجیح داده می‌شود،
ــ بلافاصله پس از زایمان،
ــ هنگام کورتاژ،
ــ همراه یک عمل جراحی لگن.
۳- انجام توبکتومی حدود ۳۰-۱۵ دقیقه طول می‌کشد و به دلیل وجود بیهوشی درحین عمل، فرد دردی احساس نمی‌کند و معمولاً در صورت عدم وجود هرگونه عارضه‌ای می‌توان وی را بعد از چند ساعت مرخص نمود.
توصیه‌های لازم بعد از عمل توبکتومی
۱- فرد باید برای چند روز بعد از عمل، استراحت کرده و تا ۱ هفته از انجام کار سنگین اجتناب نماید.
۲- بعد از عمل به محض بهبودی، زن می‌تواند فعالیت جنسی داشته باشد ولی تا زمان قاعدگی بعدی بهتر است از یک روش موقت مانند کاندوم استفاده نماید.
۳- پیگیری اولیه بعداز عمل ۱۰-۷ روز بعد انجام می‌گیرد.
۴- در برخی موارد ممکن است در عادت ماهانه اختلال ایجاد شود که چندان مهم نیست. توبکتومی هیچ تأثیری روی هورمون‌های جنسی ندارد، لذا هیچگونه تداخلی در فعالیت‌های جنسی ایجاد نمی‌کند.
در صورت بروز علائم عفونت (تب، لرز، ترشح غیرمعمول رحمی یا خونریزی بعد از عمل) باید بلافاصله به پزشک مراجعه نمود.
در موارد زیر نباید توبکتومی انجام داد:
ــ حاملگی یا شک به آن،
ــ عفونتهای فعال لگنی یا پریتونیت،
ــ عفونت محل عمل تا زمان درمان کامل.
در مواردی که به دلایلی همچون طلاق یا فوت فرزند، نیاز به بازگشت قدرت باروری باشد، با روش‌های میکروسرجری(جراحی میکروسکپی) می‌توان دو سر لوله را به هم وصل نمود. احتمال موفقیت عمل بازگشت را تا ۸۰ درصد برآورد نموده‌اند.
عوارض بعد از عمل
عوارض کوتاه‌مدت: خونریزی و عفونت داخل شکمی، یا هرگونه جراحت داخلی، حساسیت به مواد بیهوشی و سایر عوارض احتمالی ناشی از جراحی.
عوارض دیررس: احتمال وقوع حاملگی به هر علت از جمله اشکال تکنیکی توبکتومی.
بهتر است بررسی سرطان گردن رحم بوسیله آزمایش پاپ اسمیر هر ۳ سال یکبار انجام پذیرد.

وازکتومی (بستن لوله در مردان)
یکی دیگر از روش‌های دائمی پیشگیری از بارداری، بستن مجاری منی‌بر )مجرای واس) در مردان است. این عمل که با بی‌حسی موضعی در کمتر از ۲۰ دقیقه انجام می‌پذیرد بسیار ساده، ارزان و بی‌خطر بوده و در عین حال بسیاری از عوارض شایع جراحی (که در توبکتومی ممکن است رخ دهد) را به همراه ندارد.
اولین کشوری که وازکتومی را به عنوان یک روش برای کنترل تعداد موالید اعلام نمود، ‌هندوستان است. در حال حاضر میلیون‌ها زوج در جهان وازکتومی را روش پیشگیری از بارداری خود قرار داده‌اند.
نحوه انجام وازکتومی
وازکتومی به صورت یک عمل جراحی سرپایی انجام شده و نیاز به بستری شدن ندارد. ۱۵-۱۰ دقیقه بعد از وازکتومی، داوطلب می‌تواند مرخص شود. در گذشته برای انجام وازکتومی پس از ایجاد برشی در حدود ۱ سانتی‌متر روی بیضه مجرای منی را جدا نموده و آن را قطع و دو انتهای آن را می‌بستند.
امروزه بدون نیاز به برش بوسیله پنس‌های مخصوص، لوله واس را گرفته و پس از نزدیک کردن آن به پوست، بوسیله ضربه سوزنی که در لابلای تیغه‌های پنس قرار دارد، مجرا نمایان و از همان سوراخ لوله را بیرون آورده و قطع می‌کنند.
نکات مهم در مورد وازکتومی
ــ این روش را به افرادی که تعداد بچه آنها کامل شده و یا به دلایل پزشکی و یا احتمال بروز بیماری‌های ژنتیک نمی‌خواهند بچه‌دار شوند می‌توان توصیه نمود. بخصوص که تداخلی با فعالیت جنسی نداشته و عوارض جانبی سایر روش‌ها را در پی ندارد.
ــ لازم است پیش از انجام وازکتومی، مشاوره بنحو کامل انجام و شرایطی فراهم گردد که داوطلب به پاسخ منطقی برای کلیه سؤالات خود برسد و در عین حال تصمیم قاطع برای بچه‌دار نشدن هم وجود داشته باشد.
توصیه‌های لازم بعد از وازکتومی
ــ استراحت تا ۲۴ ساعت پس از عمل وازکتومی و پرهیز از انجام کارهای سنگین تا یک هفته بعد،
ــ استفاده از کیسه یخ برای کمپرس به منظور کاهش ورم و خونریزی در محل بلافاصله بعد از وازکتومی،
ــ بهتر است تا یک هفته بعد از عمل از بیضه بند استفاده شود،
ــ وجود مختصری درد و کبودی در موضع عمل، طبیعی است ولی اگر با علائمی چون تب،‌ خونریزی و درد و تورم پس از عمل مواجه شدید ‌به پزشک مراجعه نمایید.
ــ به دلیل ذخیره مقداری اسپرم در مجاری تناسلی،‌ اثر پیشگیری از بارداری این روش تا زمان تخلیه کامل مجاری ایجاد نمی‌گردد. معمولاً در طی حدود ۲۰-۱۵ بار انزال اسپرم ذخیره شده تخلیه می‌گردد. برای پیگیری و اطمینان از عدم وجود اسپرم در ترشحات لازم است ۲ ماه پس از وازکتومی،‌ اسپرموگرام انجام شود. وجود دو اسپرموگرام منفی به فاصله ۱ هفته موید فقدان اثر بارورکننده مایع منی می‌باشد.
ــ معمولاً مانعی برای انجام وازکتومی وجود ندارد، ‌مگر تا برطرف شدن عفونت در ناحیه عمل یا عفونت عمومی حاد در بدن. در صورت بیماری‌های بیضه نظیر عدم نزول بیضه‌ها، توده‌های داخلی و اختلالات خونی تصمیم‌گیری در مورد امکان انجام وازکتومی با پزشک مربوطه است.
عوارض وازکتومی
مهمترین مسأله قابل ذکر احتمال کم‌موفقیت در عمل بازگشت می‌باشد. در طی مطالعات انجام شده،‌ در برخی موارد (در ۵۰% موارد) آنتی‌بادی ضداسپرم در خون ایجاد می‌شود که اثری بر سلامتی بجای نمی‌گذارد ولی در صورت تمایل به باروری مجدد، علی‌رغم انجام موفق عمل بازگشت، وجود آنتی‌بادی مانعی در راه قابلیت باروری اسپرم‌ها به دلیل کاهش قدرت نفوذ اسپرم به داخل تخمک می‌گردد.
با توجه به اینکه وازکتومی نیاز به وسایل مجهز و امکانات خاصی ندارد،‌ لذا می‌توان بوسیله تیم‌های سیار، ‌وازکتومی را در دورترین مراکز هم انجام داد.
‌یکی از باورهای غلط در مورد وازکتومی،‌ از دست دادن قدرت جنسی، ضعف و معادل دانستن آن با اختگی ‌می‌باشد که البته چنین مسأله‌ای ثابت نشده است.
انجام روش‌های دائمی پیشگیری از بارداری،‌ در زوجینی که دارای زندگی متعادل و با ثبات بوده و تصمیم قطعی به نداشتن بچه دارند قابل انجام است.